بازخوانی حکمت‌محور طراحی شهری در تمدن اسلامی: از معنا تا ساختار فضایی (مطالعه موردی: شهر تبریز)
کلمات کلیدی:
حکمت اسلامی, طراحی شهری, تبریز, عدالت فضایی, بازار, مرکزیت فضایی, تداوم تاریخیچکیده
هدف این پژوهش تحلیل ساختار فضایی تبریز و بازخوانی آن بر اساس اصول حکمت اسلامی به منظور تبیین پیوند میان معنا، هویت و سازمان فضایی شهر است. این پژوهش با رویکرد ترکیبی، بر پایه تحلیل محتوای نظری، بررسی اسناد تاریخی و تحلیل‌های کمّی–فضایی در محیط GIS انجام شده است. داده‌های مکانی شامل نقشه‌های تاریخی سه دوره، کاربری اراضی، شبکه گذرها و موقعیت فضاهای مذهبی–خدماتی در محدوده تاریخی تبریز بوده است. برای تحلیل فضایی از شاخص‌هایی چون مرکزیت (Space Syntax)، دسترسی مکانی، تراکم عملکردی، تنوع کاربری و شاخص تداوم تاریخی استفاده شد. داده‌های کیفی نیز از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختارمند با ساکنان، متخصصان و کارشناسان حوزه شهرسازی اسلامی گردآوری و به‌روش تحلیل مضمون بررسی شد. نتایج نشان داد که محور مسجد جامع–بازار بالاترین میزان مرکزیت فضایی و معنایی را دارد و ساختاری وحدت‌محور ایجاد می‌کند. تراکم عملکردی و عدالت فضایی در هسته تاریخی تبریز نسبتاً متوازن است و الگوی توزیع خدمات با اصول سنتی عدالت اسلامی سازگار است. شاخص تداوم تاریخی راسته‌ها و ساختار بازار نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از شبکه فضایی تبریز طی یک قرن اخیر پایدار مانده است. هماهنگی کالبد–طبیعت نیز در قالب نسبت مناسب میان حیاط‌ها، صحن‌ها و فضاهای باز در بافت تاریخی قابل مشاهده است. در مجموع، ساختار فضایی تبریز بازتابی از اصول حکمت اسلامی مانند وحدت، توازن، سلسله‌مراتب و عدالت است. پژوهش نشان می‌دهد که شهر تبریز دارای نظمی حکمت‌محور است که در آن معنا و کالبد در پیوندی ارگانیک عمل می‌کنند و این الگو می‌تواند مبنایی برای بازآفرینی هویت‌محور شهرهای تاریخی اسلامی در دوره معاصر باشد.
دانلودها
مراجع
Aounolahi, S. A. (2008). History of Tabriz in Five Hundred Years, from the Beginning of the Mongol Period to the End of the Safavid Period (Translated by P. Zare' Shahmarsi ed.). Tehran: Amir Kabir.
Boukhalfa, B. B. (2012). The Ethical Dimension of Islamic Urban Architectural Heritage as Sustainable Design. https://doi.org/10.2495/sc120772
Halabi, A. A. (1998). History of humor in Iran and the Islamic world. Behbahani Publishing.
Kamal, M. A. (2023). Islamic Principles as a Design Framework for Urban System: Environmental Concern and Sustainable Development. Journal of Islamic Architecture, 7(4), 699-712. https://doi.org/10.18860/jia.v7i4.21187
Latip, N. S. A., Harun, N. Z., Abdullah, A., & Ibrahim, M. (2020). The Derivation of Urban Design Principles in Malay-Islamic Town of Kuala Terengganu. Planning Malaysia, 18(12). https://doi.org/10.21837/pm.v18i12.758
Nader, M. (1972a). History and Geography of Dar al-Saltaneh Tabriz (Tarikh va Joghrafi-ye Dar al-Saltaneh-ye Tabriz). Babak Publications.
Nader, M. (1972b). The history and geography of the capital of Tabriz. Tehran: Babak Publications.
Najafi, R., & Khayri, A. (2019, March 2019). Reinventing the Architecture and Old Fabrics of Tehran in Urban Design. Second Conference on Contemporary Civil Engineering, Architecture, and Urbanism, Tabriz, Iran. https://s3-eu-west-1.amazonaws.com/pfigshare-u-files/23773301/DG00355AB.pdf
Nazari, S., Saqafi Asl, A., & Abdollahzadeh Taraf, A. (2022). Exploring the Principles of Sustainable Revitalization in Enhancing the Quality of Urban Spaces: Case Study: Historical Fabric of Tabriz. Sustainable City Journal, 5(1), 117-132. https://doi.org/10.22034/jsc.2020.243409.1288
Pashazadeh, M., Nazimfar, H., & Ezzat Panah, B. (2019). Structural Equation Modeling of Barriers and Challenges in the Development of Historical-Cultural Tourism from the Local Community's Perspective: Case Study of the Tomb of Shams Tabrizi in Khoy. urban tourism, 6(3), 107-124. https://jut.ut.ac.ir/article_72968.html?lang=en
Pirbabayi, M. T., & Iranshahi, R. (2021). A Historical Analysis of the Role of Waqf Culture and Its Function in the Structuring of Tabriz City Market with Emphasis on Giddens' Views. Quarterly Journal of Cultural and Communication Studies, 22(55), 223-248.
Rīy'ān, H. (2012). Designing a Center for Performing Arts with an Ashura Ritualistic Approach Islamic Art University of Tabriz, Faculty of Architecture and Urban Planning].
Saadatpour Alavigh, R. (2016). Application of Geographic Information System (GIS) in the Spatial Explanation of Urban School Land Use. Second International Congress of Earth Sciences and Urban Development, Tabriz.
